روزشمار: 2 شهریور؛ تاسیس اولین وزارت امور خارجه در ایران در زمان فتحعلی شاه قاجار - ایستگاه بازی

وزارت امور خارجه یکی از 18 وزارت خانه دولت ایران است و در کنار شورای عالی امنیت ملی وظیفه رسیدگی به امور بین المللی کشور را به عهده دارد. این وزارت دارای یک قائم مقام، شش معاونت، یک سخنگو و یک مرکز آموزشی و پژوهشی است.

سابقه فعالیت وزارت امور خارجه ایران به دو قرن می رسد. تا خاتمه قرن 18 میلادی، امور مربوط به روابط خارجی ایران به وسیله رجالی اداره می شد که عمدتاً در دربار مستقر بودند و کشور، چیزی به نام وزارت خارجه نداشت. اما از ابتدای قرن نوزدهم که انتصاب سفرای ایران در کشورهای خارجی و یا پذیرش سفیران خارجی در ایران شروع شد، کثرت امور مربوط به سیاست خارجی و نمایندگان سیاسی متعددی که از سوی دولت های بیگانه وارد ایران می شدند، سبب شد که دولت ایران به فکر تأسیس وزارت خانه نو امور خارجه بیفتد.

از این رو فتحعلی شاه قاجار در سال 1809 میلادی فرمان تأسیس دفتری را صادر کرد که با عنوان امور خارجی کار مراوده با نمایندگان دولت های خارجی در ایران، دریافت نامه ها، مرسولات سلاطین خارجی و قرائت آن ها در حضور شاه و تهیه پاسخ آن ها و یا ترتیب اعزام نمایندگان ایرانی به کشورهای خارجی را بر عهده گرفت. در پی تشکیل این دفتر میرزا رضا قلی خان نوائی موسوم به منشی الممالک به دستور فتحعلی شاه سرپرست این دفتر شد.

منشی الممالک که در آن موقع وزارت داخله را اداره می کرد، با حفظ سمت، مدت 12 سال در دربار ایران تصدی دفتر امور خارجی را نیز بر عهده داشت. اما روابط خارجی ایران تنها در اعزام نمایندگان ایرانی به خارج و یا پذیرفتن نمایندگان خارجی در ایران خلاصه نمی شد و حضور ایران در صحنه روابط بین المللی و ضرورت مواجهه با تحولات دنیا ایجاب می کرد که کانون تصمیم گیری های ایران در عرصه سیاست خارجی فراتر از یک دفتر تحت پوشش دربار باشد. از این رو در اکتبر 1821 میلادی فتحعلی شاه رسماً دستور تأسیس وزارت امور خارجه ایران را صادر کرد. این وزارت خانه تأسیس شد و میرزا عبدالوهاب خان نشاط اصفهانی به عنوان اولین وزیر خارجه ایران منصوب شد.

نشاط از ادیبان و خوشنویسان مورد نظر دربار فتحعلی شاه بود. نخستین کوشش پیروز او در عرصه سیاست خارجی دفع حملات افغان ها در مرزهای شرقی کشور در 1818 و سپس مطیع ساختن یاغیان خراسان به اطاعت از حکومت مرکزی بود. او سپس مأمور کوشش برای عادی ساختن روابط ایران و روسیه شد. در آن موقع ایران در حال جنگ اول خود با روسیه بود.

معتمدالدوله نشاط که به علت ادیب بودن و تسلط بر شعر و شاعری مورد نظر فتحعلی شاه بود و غالباً در دربار رفت و آمد داشت. حتی در تصمیمات خارجی شاه نیز مورد مشورت او واقع می شد. نشاط با صراحت مخالفت خود را با جنگ علیه روسیه اعلام نموده بود و شکست حتمی ایران را به خاطر آشفتگی و ناتوانی قشون ایران پیش بینی نموده بود.

این جنگ خاتمه با شکست ایران به خاتمه رسید و طبق عهدنامه گلستان شهرهای باکو، دربند، شکی، شیروان، قره باغ، گنجه و تمامی مساحت دو استان داغستان و گرجستان از ایران جدا شده و به روسیه ملحق شد.

در سفرنامه ها و یادداشت های دنیاگردان و سیاست مداران اروپائی بارها به نام و رسم میرزا عبدالوهاب نشاط اصفهانی اشاره شده و در عموم این آثار از وی به عنوان یک مشاور هوشیار در دربار ایران نام برده شده است.

زندگانی نشاط از روشنی و صفای خاصی برخوردار بود. زیبائی خط و جمله بندی های محکم در نوشته های او حکایت از ذوق و هنر او داشت. نوشته های به جای مانده نشاط از آثار با ارزش ادبی و سیاسی و هنری عصر قاجار به شمار می رود که تنها قسمتی از آن ها در مجموعه ای به نام گنجینه نشاط گرد آمده است.

در توضیح احوال او گفته اند که اغلب با اهل طریقت و سلوک معاشرت داشته است. نشاط تا خاتمه عمر خود زمام امور خارجی ایران را در دست داشت و در 1244 ه جری قمری درگذشت.

وزارت امور خارجه تا سال های متمادی فقط مرکب از وزیر و نایب او و چند نفر منشی بود و چون تا مدتی سفرای خارجی در تبریز مقیم بودند لذا اغلب اعضای این وزارت از اهالی آذربایجان انتخاب می شدند.

در حال حاضر دکتر محمدجواد ظریف سکان دار این وزارت خانه است.

کاخ شهربانی ساختمانی است که در سال 1315 در میدان مشق (باغ ملی) در مرکز شهر تهران برای اداره شهربانی تهران ساخته شد. وزارت امور خارجه ایران در سال 1381 کاخ شهربانی را از نیروی انتظامی جمهوری اسلامی خریداری کرد و پس از بازسازی آن در دهه گذشته، این ساختمان را با نام ساختمان شماره 9 وزارت خارجه مورد بهره برداری اداری خود قرار داد.

نخستین سفارت خانه های خارجی دایرشده در ایران

• سفارت روسیه در سال 1814 میلادی
• سفارت انگلستان در سال 1800 میلادی
• سفارت آلمان درسال 1859 میلادی
• سفارت اتریش و هنگری در سال 1873 میلادی
• سفارت اتازونی در سال 1883 میلادی
• سفارت ایتالیا در سال 1886 میلادی
• سفارت بلژیک در سال 1890 میلادی

در همین روز:

• تولد احمد رائض هنرمند گرانقدر میناکاری، مینیاتور و تذهیب (1298 شمسی)
• امضای معاهده تاریخی پراگ میان دو کشور پروس و اتریش (1866 میلادی)
• اعلان جنگ ژاپن به آلمان در جریان جنگ دنیای اول (1914 میلادی)
• انعقاد قرارداد عدم تجاوز میان دولت های آلمان نازی و شوروی (1939 میلادی)
• آزادی پاریس از اشغال آلمان به وسیله قوای متفقین (1944 میلادی)