فرنگ گردی ناصرالدین شاه در اتریش - ایستگاه بازی

محمد بختکمک، حسین آبادیان| ناصرالدین شاه سه بار و مظفرالدین شاه دو بار به اتریش مسافرت کردند. اولین مسافرت ناصرالدین شاه به اتریش در سال 1290 قمری به دعوت امپراتور اتریش و مجارستان برای بازدید از نمایشگاه بین المللی وین صورت گرفت.

در این مسافرت ناصرالدین شاه از طرف امپراتور، صدراعظم، ولیعهد، شاهزادگان و دیگر عظیمان اتریش مورد استقبال قرار گرفت. شاه بعد از دو روز که به انجام این دیدار ها و شرکت در میهمانی ها گذشت، برای تماشای نمایشگاه صنعتی و بازرگانی که در آن صنایع دستی و اشیای نفیس ایران نیز در غرفه ای به نمایش گذاشته شده بود، رفت.

در اینجا شاه علاوه بر دیدار با ملکه و شاهزادگان اتریشی و حضور در ضیافت شام و شکارگاه پادشاه اتریش و تماشای اپرای وین، از افواج اتریشی سان دید و با عظیمان و سیاستمداران این کشور در مورد خرید اسلحه و استخدام اهل فن دیدار و گفتگو کرد.

نتیجه مذاکرات ناصرالدین شاه استخدام عده ای استاد و اهل فن برای امور پست، ضرابخانه و تلگراف بود. هر چند علی خان امین الدوله به دلیل اشتغال به امور پستی و در نتیجه، به خطر افتادن منافعش با ورود هیات اعزامی اتریشی، نتیجه اقدام های آن ها را بسیار ناچیز می داند، ولی حقیقت این است که اتریشی ها در این زمینه ها خوش درخشیدند.

در حالی که تا سال 1291 قمری امور پستی در ایران صورت مرتبی نداشت و توسط چاپار ها که تحت امر اشخاصی به نام چاپارباشی بود، انجام می گرفت، در این سال پستخانه نو به مباشرت ریدرر اتریشی و نایب او دایر شد. به دستکمک آن ها اقدامات زیادی برای بهبود امور پست انجام گرفت:

پست داخلی منظم شد، پست ایران و اروپا به راه افتاد، اولین تمبر پستی در ایران چاپ شد و در سال 1294 قمری ایران به موسسه اتحاد پستی جهانی پیوست. اما در همین سال دوره خدمت ریدرر به سر آمد و با برکناری او پیشرفت کار های پستی یک چند دچار رکود شد. بعدا استال روسی به جای او ریاست اداره امور پست ایران را بر عهده گرفت.

دومین دیدار ناصرالدین شاه از اتریش در سال 1295 قمری صورت گرفت. این بار نیز پادشاه ایران و همراهانش مورد استقبال گرم امپراتور و دیگر سران حکومت اتریش قرار دریافتد. در همین دیدار ها کنت زالوسکی وزیر مختار جدید اتریش، اعتبارنامه خود را در کاخ سلطنتی به ناصرالدین شاه تقدیم کرد که باعث تعجب وی شد.

ناصرالدین شاه نیز نریمان خان (قوام السلطنه) را به عنوان اولین وزیر مختار ایران در اتریش منصوب کرد. مهم ترین نتیجه و رهاورد شاه از این سفر، علاوه بر استحکام روابط محبت آمیز با آن کشور، استخدام جمعی صاحب سِمت و معلم نظامی از اتریش و خریداری مقداری اسلحه و مهمات عسکریه از آنجا بود.

ناصرالدین شاه بعد از اینکه از رژه قشون و مراکز و صنایع نظامی اتریش بازدید کرد، با ارتزی مستشار مخصوص امپراتور و قائم مقام وزارت خارجه و کنت بیلاند وزیر جنگ، در مورد استخدام افسران اتریشی و خرید جنگ افزار به تفصیل گفتگو کرد.

در هنگام مراجعت به ایران نیز به نظرآقا، وزیر مختار ایران در پاریس ماموریت داد به منظور کمک به نریمان خان برای استخدام افسران و خرید جنگ افزار، موقتا چندی در وین بماند. آن دو تلاش زیادی را در این زمینه انجام دادند و توانستند قرارداد هایی را نیز منعقد کنند.

در نتیجه این اقدام ها چهل هزار تفنگ و دو میلیون فشنگ خریداری شده از اتریش در دو نوبت به ایران فرستاده شد. افسران اتریشی نیز بعد از امضای قراردادی که مدت آن سه سال بود و دریافت هزینه سفر، روانه ایران شده و در محرم 1296 قمری (ژانویه 1879) وارد تهران شدند.

برنامه آن ها این بود که ستاد ارتش خود را در سلطان آباد (اراک) قرار دهند و ابتدا هفت لشکر، هر یک مشتمل بر هشتصد نفر و ششصد نفر توپچی، به عنوان نمونه آماده سازند. سپس به تدریج تمام قشون ایران به همین ترتیب منظم شود.

پیشنهاد آن ها به قدری مورد تمجید و تحسین ناصرالدین شاه قرار گرفت که حقوق شش ماه افسران اتریشی را پیشکش کرد. اما متوجه نشد که آن ها نیز به زودی به سرنوشت هموطنان خود و دیگر معلمان و مستشاران خارجی که قبلا به ایران آمده بودند، دچار خواهند شد و غیر از یک پیشرفت جزئی در ارتش ایران کاری از پیش نخواهند برد.

علت امر را باید در همان رقابت های روس و انگلیس و ممانعت ایشان از سرمایه گذاری نیروی سوم در ایران ارزیابی کرد و به علاوه باید از فقدان پایگاه اتریشی ها در بین دیوان سالاران و دربار ایران، مخالفت و کارشکنی بعضی از واحد های نظامی قدیمی و اختلاف افسران اتریشی با یکدیگر یاد کرد که موانع مهمی برای گسترش نفوذ ایشان به شمار می آمد.

از دیگر نتایج سفر دوم ناصرالدین شاه به اتریش، استخدام کنت مونتفورت برای تاسیس نیروی پلیس بود. مقدمات استخدام کنت در موقع حضور شاه در اتریش فراهم شد و او چند ماه پس از ورود دیگر افسران اتریشی، با در دست داشتن نامه ای از کنت گرانویل، مهماندار شاه در اتریش، با خانواده خود به ایران آمد و شروع به تاسیس اداره پلیس کرد.

کنت ابتدا برنامه تشکیلات سازمان پلیس را تهیه کرد و نظام نامه ای ویژه درباره وظایف پلیس و شرح انواع جرم ها و مجازات ها و چگونگی برخورد پلیس با بزهکاران و اخلالگران نوشت و تقدیم شاه کرد. شاه پس از امضای نظام نامه پلیس، به کامران میرزا نایب السلطنه و حاکم تهران دستور اجرای آن را داد.

کنت که علاوه بر ریاست نظمیه، اداره امور احتسابیه (شهرداری) پایتخت را هم بر عهده داشت، برای نظم هر یک از محله های تهران یک رئیس محله مشخص کرد و چند پلیس در اختیار هر یک از آن ها قرار داد.

در نتیجه تلاش های او پلیس تهران به حدود سیصد نفر رسید و تا حدودی نظم و امنیت برقرار شد. اداره نظمیه به وزارت نظمیه تبدیل شد و کنت لقب نظم الملک گرفت. اما این موفقیت ها مخالفت کسانی را که روش های نو اداره شهر تهران را به ضرر خود می دانستند، برانگیخت.

در نتیجه شروع به کارشکنی و مانع تراشی کردند. عظیم ترین مخالف کنت، کامران میرزا بود که از سال 1297 قمری به بعد وزارت جنگ را نیز بر عهده داشت. سربازان او در وظایف پلیس دخالت می کردند؛ با آن ها درگیر می شدند؛ گاه مرتکب دزدی شده، برای پلیس تولید زحمت می کردند و به تهدید و تمسخر کنت می پرداختند. کنت نیز پس از اینکه چندین بار به دخالت سرباز ها اعتراض کرد و نتیجه نگرفت، استعفا داد.

دلایل ناکامی کنت از نظر شاهدان آن دوره به اشکال گوناگون مطرح شده است. مثلا امین الدوله معتقد بود: بنیان عمل و اصل اصول محل با مقصود مطابقه نداشت. یعنی برنامه کنت بلندپروازانه بود و نظم مورد نظر او با شرایط آن روز و اخلاقیات اجتماعی مردم در انطباق نبود.

دیگر ناظران داخلی و خارجی نیز نظر امین الدوله را تایید می کنند. به طور مثال فورو کاوا سیاح ژاپنی در این مورد می نویسد: با ملاحظه اصول سیاسی و نظامی ایران می توان تصور کرد که پیشرفت سیاسی، ملی و لشکری هنوز به اندازه ای نیست که وضع و اجرای مقررات نظامی را امکان دهد.

واگنر خان، از افسران اتریشی نیز که تا سال 1316 قمری در ایران بود، با وصف شرایط آشفته سربازان ایرانی، خود را از آموزش آن ها عاجز می داند و می گوید: چگونه می توان ضامن قشونی بود که صاحب سِمتان و سربازان مواجب ندیده و ماه ها جیره دریافت نکرده باشند و تمام افراد پیاده نظام و توپخانه در شهر هزار جا پراکنده، به قراولی و نوکری اشتغال داشته باشند.

عامل مهم دیگری که تلاش افسران اتریشی را بی اثر گذاشت، مخالفت جدی روس ها بود.

برخلاف زمان امیرکبیر که انگلیسی ها بیشتر کارشکنی می کردند، این بار روس ها به دسته اتریش متعرض شدند و آن را اعلام مخالفت علیه نفوذ خود قلمداد کردند. دسته بندی و مخالفت افسران ایرانی و عمال درباری، تلون مزاج و بی ثباتی ناصرالدین شاه و نرسیدن پول نیز از دیگر موانع پیشرفت کار افسران اتریشی بود. در نتیجه، گروهی از افسران، نیامده راه وطن را در پیش دریافتد و بعضی از آن ها هم که در ایران ماندند به عنوان آموزگار در مدرسه دارالفنون به تدریس پرداختند.

آخرین سفر ناصرالدین شاه به اتریش بدون نتیجه خاصی صورت گرفت. دکتر فووریه که خود از همراهان ناصرالدین شاه در مسافرت اخیر بود، از بی میلی امپراتور از حضور شاه در اتریش سخن می گوید: در حقیقت امپراتور یا بر اثر واقعه سوزناک مرگ رودلف ولیعهد اتریش که در 30 ژانویه 1889 اتفاق افتاده بود یا به عللی دیگر میل داشت که شاه ایران هر چه زودتر از وینه [وین]برود و این بی میلی را ممکن بود از طرز دست دادنش که با فشار کمی انجام گرفت، حدس زد.

با وجود این، رابطه پادشاهان قاجار با فرانسوا ژوزف صمیمی و محبت آمیز بود. آن ها علاوه بر دیدار های حضوری، در مناسبت های مختلف نامه، هدیه و تلگراف های تبریک و تسلیت برای همدیگر می فرستادند و بر تحکیم و تداوم روابط فی مابین تاکید می کردند.

پیش از استقرار سفارت دائمی ایران در اتریش و بالعکس، روابط دو کشور عموما به سه طریق زیر انجام می گرفت:

1- در مواقع نیاز کننده ای از ایران به اتریش می رفت و بعد از انجام ماموریت خود به کشور بازمی گشت؛ همان طور که در مورد ماموریت جان داودخان شرح داده شد. یا اینکه کننده اعزامی ایران به یکی از کشور های اروپایی نظیر انگلیس و فرانسه، در هنگام عبور از اتریش، نامه و هدایای پادشاه ایران را تقدیم می کرد و در صورت لزوم به انجام مذاکرات دیپلماتیک می پرداخت.

سفارت دوم میرزا ابوالحسن خان شیرازی و حسین خان آجودان باشی نمونه ای از این گونه ماموریت ها بود. اتریشی ها نیز متقابلا همین رویه را انجام می دادند.

مثلا در سال 1273 قمری چون امپراتور مملکت آستریه [اتریش]در ضمیر داشت که با شاهنشاه ایران طریق وداد و اتحاد سپرد کلنل شندلاکر به اتفاق چند صاحب سِمت به سفر ایران مامور داشت و نامه ای از مهر و حفاوت (مهربانی) نگاره داد، ... [آنها]نامه و تحف خویش را پیش گذرانیدند و... رفتند.

2- سفیر ایران و اتریش در استانبول و پاریس در مورد روابط فی مابین کشورشان به بحث و مذاکره می پرداختند. در سال 1273 قمری فرخ خان سفیر ایران و بارون دو هونبر سفیر اتریش در پاریس عهدنامه مودت، بازرگانی، قضاوت و کنسولی در یک مقدمه و 14 ماده امضا کردند که بعدا به صحه امپراتور فرانسوا ژوزف و ناصرالدین شاه رسید.

3- گاهی اوقات نیز امور مربوط به ایران در اتریش از طریق شارژدافر افتخاری صورت می گرفت.

به این صورت که برای چند کشور خارجی فقط یک سفیر انتخاب می شد، وی در یکی از کشور های مهم اقامت می گزید و امور مربوط به سایر کشور ها را نیز از طریق شارژدافر یا همان کاردار افتخاری کنترل می کرد. مثلا در سال 1277 قمری حسن علی خان امیرنظام گروسی با سمت وزیر مختاری مامور دربار کشور فرانسه، انگلیس، اتریش، پروس، بلژیک و سایر دول کوچک اروپا شد. او مقر خود را در پاریس قرار داد و در سایر ممالک شارژدافر افتخاری برقرار کرد و در سال مکرر به لندن و اتریش مسافرت می کرد.

در سال 1289 قمری سفارت اتریش در تهران افتتاح شد. کنت دوبسکی اولین سفیر مقیم دولت اتریش و مجارستان بود که در اواخر این سال به ایران آمد و از طرف فرانسوا ژوزف امپراتور اتریش و مجارستان، ناصرالدین شاه را برای رفتن به آن کشور دعوت کرد.

از این زمان تا سقوط سلطنت قاجاریه، سفارت اتریش به غیر از وقفه های کوتاهی که منافع آن کشور توسط انگلیس و نروژ محافظت می شد، برقرار بود. نام و مدت زمان حضور وزرای مختار اتریش در ایران تا حدودی مشخص است.

هر چند سفارت اتریش یکی از قدیمی ترین سفارتخانه های خارجی بود که در ایران دایر شد، ولی وزرای مختار آن کشور در زمان حضور طولانی مدت خود در ایران، از نقطه نظر برقراری توازن سیاسی و حضور موثر به عنوان نیروی سوم، کار چندانی از پیش نبردند.

در این باره کرزن بحق می نویسد: غیر از کنندگان روس، انگلیس و عثمانی، سایر کنندگان سیاسی کمترین مشغولیتی در این شهر ندارند. ممکن است از طرف دولت متبوع خودشان به طور محترمانه به این شهر شرقی تبعید شده اند تا ضمناً درصدد استراحت و تجدیدقوا برآیند.

تنها مشغولیت سفرای اتریش شرکت در مراسم درباری، جشن های تاج گذاری، گفتن تبریک در اعیاد و تسلیت در فوت اعضای خاندان سلطنتی و عظیمان کشور، انتقال پیام تبریک و دعوت دولت متبوع خود و البته پیگیری دعاوی اتباع حقیقی و جعلی اتریش بود.

سطح روابط دیپلماتیک و تجاری دو کشور ایران و اتریش چندان تاثیری در اوضاع و احوال به ویژه خنثی ساختن نفوذ روسیه و انگلیس نداشت.

درحالی که در اثر مسافرت های ناصرالدین شاه به اتریش و ارتباط نزدیک و صمیمی با امپراتور فرانسوا ژوزف و مساعی بعضی از عظیمان سیاسی و تجاری، اتریش از لحاظ میزان واردات و صادرات محصولات تجاری به ایران در رتبه پنجم قرار داشت، در آستانه جنگ جهانی اول به رتبه هفتم سقوط کرد.

در زمان صدارت امیرکبیر با اینکه حدود نیم قرن از تاسیس سفارت های انگلیس، روسیه و عثمانی در ایران می گذشت هنوز دولت ایران در هیچ یک از کشور های خارجی سفارت مقیم نداشت و این امر باعث زیان های فراوان شده بود. به این جهت به دستور امیرکبیر در سال 1267 قمری سه سفارت دائمی ایران در لندن، سن پترزبورگ و استانبول تاسیس شد و این امر مقدمه تاسیس سفارت های مقیم در سایر کشور های خارجی شد.

سفارت ایران در اتریش در سفر دوم ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1295 قمری برقرار شد. در این مسافرت نریمان خان به عنوان وزیر مختار ایران در اتریش منصوب شد. او که در سال 1309 قمری به قوام السلطنه ملقب شد، تا 1321 در سمت خود باقی ماند.

اتریش از جمله قدرت های عظیم قرن نوزدهم اروپا بود که توجه پادشاهان و سیاستمداران قاجاری را در یافتن قدرت سوم در برابر روسیه و انگلیس جلب کرد؛ طوری که اولین معلمان دارالفنون از اتریش استخدام شدند و پیاده نظام ایران به سبک نظامیان اتریش لباس پوشیده و آموزش دیدند.

همچنین، این کشور از نخستین کشور هایی بود که سفارت دائمی در ایران برقرار کرد و از نظر اقتصادی در ردیف پنجم مبادلات تجاری با ایران قرار گرفت. با وجود این، نتیجه دلخواه و مورد انتظار از روابط دو کشور که عبارت بود از حضور اتریش در ایران به عنوان نیروی سوم، حاصل نشد.

معلمان و مستشاران اتریشی یکی پس از دیگری ایران را ترک کردند، تعلیمات آن ها در حد ابتدایی و تعداد کارکنان سفارت هم در حد محدود باقی ماند که آن نیز با رفتن اتریشی ها به فراموشی سپرده شد. از نظر رابطه تجاری هم اتریش به رتبه هفتم مبادلات خارجی با ایران و حتی رتبه های پایین تر سقوط کرد و حتی بعدا سفارت آن کشور در ایران منحل شد و نروژ و انگلیس حافظ منافع دولت آن کشور شدند.

مخالفت روسیه و انگلیس با نفوذ هر کشور ثالثی که منافع عظیم اقتصادی و سیاسی آن ها را در ایران به خطر می انداخت؛ مخالفت و کارشکنی بعضی از عمال و صاحبان قدرت مانند میرزا آقاخان نوری و کامران میرزا که اصلاحات مستشاران اتریشی را به زیان خود می دیدند فراهم نبودن زمینه سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی لازم برای انجام اصلاحات اساسی در ایران و پایان شکست اتریش در جنگ جهانی اول از جمله مهم ترین عواملی بودند که در عدم پایداری روابط دو کشور و حصول نتایج دلخواه از آن نقش اساسی داشتند.