10 کارگردان برجسته که سبکشان غیر قابل تقلید است - ایستگاه بازی

ژان لوک گدار که اتفاقا در لیست کارگردان های صاحب سبک تاریخ سینما صندلی خاصی دارد در شرح سبک گفته است: برای من سبک پوسته بیرونی محتوا است و محتوا وجه درونی سبک، درست همچون بیرون و درون بدن انسان، هر دو با هم حرکت می کنند و نمی توان از هم جدا در نظرشان گرفت.

در واقع سبک قالبی است که ایده را به وسیله آن به هنر تبدیل می کنیم. می توان سبک را به بوم های نقاشی متفاوتی تشبیه کرد که هنرمند تأثرات احساسی اش را به روی آن ترسیم می نماید.

در زندگی روزمره هم سبک همان چیزی است که ما را از دیگران متمایز می نماید؛ آنچه لزوما برایمان حکم مرگ و زندگی ندارد اما به آن احتیاج داریم تا هویتمان را بیان کنیم. در زندگی یک سینماگر، سبک نقش بسیار مهم تری بازی می نماید؛ نوعی امضا، یک زبان بصری شخصی، شیوه بیرونی کردن درکی که فیلم ساز از دنیا دارد.

وقتی بحث هنر هفتم پیش کشیده می شود، سبک را نتیجه عناصر مختلفی می دانیم. یک فیلم ساز مؤلف، شالوده بصری کارش را بر پالت های رنگی تعیین، حرکات دوربین، موسیقی، طراحی لباس، شخصیت ها و سایر وسایل بیانی گوناگون موجود در صحنه راسخ می نماید. در این مقاله قصد داریم با نگاهی به تعدادی از بهترین فیلم سازان تاریخ سینما به 10 کارگردان بپردازیم که سبک شان متمایز، درخشان و بسیار تأثیرگذار بوده و در عین حال که غیرقابل تقلیدبودن و منحصربه فردبودن را هم حفظ نموده اند.

10. جیم جارموش

هیچ فیلم ساز دیگری همچون جیم جارموش شخصیت های معمولی و جادوی زندگی روزمره را به شیوه ای چنین ساده و سحرانگیز نمایش نداده است. جارموش که از چهره های برجسته سینمای مستقل معاصر آمریکا است سبک خود را از همان اولین فیلم هایش همچون عجیب تر از بهشت (Stranger Than Paradise) ساخته سال 1984 به رخ مخاطبان کشید و از آن موقع تا کنون سبک ویژه اش ثابت و خلاقانه باقی مانده است.

آثار جارموش تا حد زیادی بر شخصیت ها متکی است در حالی که کمتر به روایت می پردازد. اغلب فیلم های او وجوه متناقض امورات عادی زندگی روزمره را برجسته می کنند. داستان های آثار جارموش و قهرمان های او به ظاهر نوعی پرسه زنی بی هدف زمانی و مکانی دارند. اما پشت همه پیچ وخم های هذیانی فیلم های او نوعی دغدغه عمیق انسانی حضور دارد که بافتاری ملموس و معنی دار را به آثارش می بخشند.

جارموش همواره از بعضی تکنیک های تعیین استفاده می نماید؛ برای مثال برداشت های بلند با ریتم کند و دوربین کم تحرک نمونه ای از این تکنیک ها است که در ترکیب با دیالوگ های مینیمالیستی و استفاده نسبتا زیاد از موسیقی به سبکی خاص، آشنا و نوستالژیک منجر می شود. در کنار این ها می توان به قاب هایی اشاره نمود که شخصیت های فیلم های جارموش و ماجراهایشان را در آن نظاره می کنیم؛ قاب هایی با رنگ های درخشان یا همراه با استفاده از تضادهای رنگی مشهود سیاه و سفید.

9. سرگئی پاراجانف

آثار این کارگردان گرجستانی-ارمنی در بخش عمده دوران فعالیت حرفه ای او برای مخاطبان غربی مبهم بود. پاراجانف که تحت تأثیر تارکوفسکی، آیزنشتاین و پازولینی بود سبک شاعرانه خاص و شخصی بصری اش را بنیان گذاشت که با تمام آثار شاعرانه سینمایی دیگر متفاوت بود.

از مهم ترین آثار پاراجانف که شیوه فیلم سازی او را به تمامی نمایان ساخت سایه های نیاکان فراموش شده (Shadows of Forgotten Ancestors) بود. فیلمی تکان دهنده، تاریک و مؤثر که از رئالیسم سوسیالیستی آن دوران جماهیر شوروی فاصله داشت و عناصر نوعی هنر سورئالیستی را در خود نشان می داد. این کارگردان در سال های بعد با رنگ انار (The Color of Pomegranates) قدم ماندگار دیگری در راستای همین سبک برداشت.

پاراجانف در طول دوران فعالیتش با حال و هوای معنوی و احساسی ویژه ای که داشت تعدادی از خیره کننده ترین و شاعرانه ترین آثار هنر هفتم را جلوی دوربین برد. همه وسایل بیانی در اختیار این کارگردان از حرکات دوربین و قاب بندی تا ترکیب رنگ و صدا به هدف ترسیم شرایط های ذهنی به کار گرفته می شدند و برای بنا نهادن عناصر یک سینمای معمول و به ظاهر طبیعی استفاده نمی شدند. در واقع داستان های فیلم های سرگئی پاراجانف هم زنجیره ای از رویدادها نبودند بلکه آنچه این قصه ها را به هم مرتب می ساخت خطوطی احساسی بودند که همچون نخ تسبیح به آثار او انسجام می بخشیدند.

8. وونگ کار وای

نوایی رمانتیک و ناله ای خاموش درباره عشقی بی پایان و ناکام از سطحی ترین تا عمیق ترین لایه های دنیا سینمایی وونگ کار وای را فرا گرفته است.

داستان های این کارگردان مشهور هنگ کنگی همواره تاریک است؛ داستان هایی پیچیده در عین سادگی و خاموش در عین آهنگین بودن که درباره شخصیت هایی تنها و آزرده خاطر روایت می شوند.

علاوه بر همه این ها سبک وونگ کار وای را باید نوعی سبک اروپایی در سینمای آسیا دانست، سبکی با نورپردازی های کم نور، تم های موسیقی تکرارشونده و به شکل کلی تر با فضایی خیال پردازانه.

آثار این کارگردان پر است از لحظات زیبای بصری و احساسی که تا ابد در حافظه مخاطبان باقی می مانند. گرچه وونگ کار وای به شکل قابل توجهی ظرف سال های گذشته سبک خود را کامل تر نموده اما اگر بخواهیم با نگاهی به بافت و ویژگی های تکنیکی او یک فیلم معرفی کنیم که کننده آثارش باشد احتمالا باید سراغ چانگ کینگ اکسپرس (Chungking Express) برویم؛ با این حال فیلم بسیار مشهور این هنرمند آسیایی یعنی در حال وهوای عشق (In the Mood for Love) هم از آن دست آثاری است که به هیچ وجه نمی شود از قلم انداخت.

7. لوکرسیا مارتل

در سال های اخیر تعداد کارگردان های زن صاحب نام بسیار محدود و پیداکردن چنین هنرمندانی سخت بوده است. اما پیداکردن کارگردان زنی که بتواند با فراغ بال سبک منحصربه فرد خود را پیش ببرد و از نظر خلاقیت هنری تحت کنترل و محدودیت قرار نگیرد از این هم سختتر است.

با این وجود لوکرسیا مارتل کارگردان آرژانتینی با وجود آثار نسبتا کم تعداد کارنامه هنری اش پیروز شده همچون یک فیلم ساز مؤلف صاحب سبک ظاهر شود و از نگاه بعضی کارشناسان و اهالی سینما از جمله تحسین برانگیزترین آثار سال های اخیر سینمای هنری را کارگردانی نموده است.

گرچه مارتل از سال 2001 تا کنون تنها 4 فیلم بلند کارگردانی نموده است اما در هر کدام از این آثار تسلط سینمایی فوق العاده ای از خود نشان داده. در آثار این کارگردان آرژانتینی عموما به مطرح شدن مضامین مهم سیاسی و اجتماعی برمی خوریم گرچه این مضامین نه به شکل مستقیم بلکه به شکلی پیچیده تر از معمول رخ می کنند؛ مضامینی در رابطه با مردسالاری، استعمار، نژادپرستی و قدرت طلبی.

دنیای که مارتل تصویر می نماید همچون رویایی است که بیماری تب دار دیده باشد؛ صداهایی از سرچشمه های نامعلوم، تصاویری مشوش کننده در ترکیب با چشمه هایی از سوررئالیسم شما را ناگهان در اثر غوطه ور می نماید تا به تدریج متوجه شوید دقیقا چه در حال رخ دادن است. نکته جالب توجه درباره مارتل این است که پختگی سبکش از اولین فیلم بلندی که کارگردانی کرد بسیار مشهود بود. زمانی که او در سال 2001 مرداب (The Swamp) را اکران کرد بسیاری از منتقدین معتقد بودند با بهترین اثر سینمای آمریکای لاتین در یک دهه گذشته روبرو شده اند.

6. گاسپر نوئه

گاسپر نوئه در سال های اخیر بدون شک یکی از پر سر و صداترین کارگردان های سینمای فرانسه به حساب می آمده. او از جمله مشهورترین چهره های موج نهایت گرایی نوین فرانسه (New French Extremity ) است. البته نوئه نه تنها بابت افراطی گری های خاص درون آثارش بلکه به دلیل سبک خاصش چنین جلب توجه نموده است.

اصل شهرت نوئه مدیون فیلم سینمایی برگشت ناپذیر (Irreversible) است. فیلمی که مخاطبانش را به دو دسته تقسیم کرد. کسانی که آن را یک اثر بدیع و نو در نظر می گرفتند و کسانی که آن را به دلیل صحنه های زننده و خشن مورد انتقادهای تندی قرار دادند؛ حتی گفته می شود در میانه پخش فیلم پیش آمده که تعدادی از تماشاگران سالن را به دلیل حالت تهوع ترک کنند. حالتی که به دلیل ویژگی های خاص فیلم که توسط گاسپار نوئه به شکلی عمدی درون فیلم گنجانده شده بوده ایجاد شده است.

آثار نوئه علاوه بر خشونت و صحنه های بعضا دل بهم زن، همواره نوعی ابهام اخلاقی خاص را بازتاب می دهد. هستند منتقدانی که می گویند پشت خشونت حیوانی و جسمانیت تندِ قهرمان ها و ضدقهرمان های آثار نوئه، نوعی جستجو برای عشق و همدردی به چشم می خورد.

هنگامی که یکی از آثار نوئه را ببینید هرگز از تأثیر عجیب روانی آن خلاص نمی شوید. در سبک نوئه بیشترین کوشش برای ارائه بدون واسطه، خام و البته آزاردهنده مشاهدات به چشم می خورد و البته نقدها سیاسی نوئه که در بستر و پس زمینه آثارش قرار دارند ماجرا را حتی دردناک تر و پیچیده تر هم می نماید.

از نظر معیارهای زیبایی شناختی سبک گاسپر نوئه در خدمت تقویت اثر خیال انگیز اخلاقی و احساسی فیلم هایش است؛ آن هم به شکلی مستقیم و بسیار تند و تیز. روایت های نامعمول، حرکات چرخشی دوربین و سرعتی هذیانی از جمله شیوه هایی است که موقعیت پرهرج و مرج ذهنی و بهم ریختگی های اجتماعی مد نظر گاسپر نوئه را نمایش می دهد.

5. امیر کوستوریتسا

سینمای امیر کوستوریتسا پرشور و پرسروصدا است و در عین حال ساده و عمیق. شخصیت هایی که کوستوریتسا می آفریند ملموس اند و مخاطب به راحتی داستان زندگی و کیفیت زیست شان را درک می نماید.

بخش عمده کارنامه فیلم سازی کوستوریتسا به مردم ساده بالکان تعلق دارد. آثار او سنت این مردمان، دردهایشان و اجزای زیست روزمره شان را نشان می دهد و از این طریق به چیزی فراتر و انسانی تر می رسد.

سبک خاص فیلم ساز صربستانی برگرفته از ترکیب انواع هنرها است؛ نقاشی، مجسمه سازی و ادبیات با تخیل شخص او ترکیب شده و دنیا سینمایی اش را می آفریند. برای مثال ممکن است در فیلم نامه یک فیلم کوستوریتسا ویژگی های آثار هنرمندان عظیمی چون رنه ماگریت، لوئیس بونوئل، ژوزه ساراماگو و ریونوسوکه آکوتاگاوا را مشاهده کنیم؛ این ترکیب در کنار فضای پرشور و طنز طعنه آمیز خاص آثار او فیلم های این کارگردان را در اروپای شرقی به آثاری برجسته و متمایز تبدیل نموده اند.

4. پدرو آلمودوار

وقتی حرف از سبک و ویژگی های خاص یک کارگردان به میان می آید نمی شود قید پدرو آلمودوار کارگردان برجسته اسپانیایی را زد.

در واقع آلمادوار چنان صاحب سبک ویژه خود است که غیرممکن به نظر می رسد یکی از فیلم های او را ببینید و متوجه نشوید چه کسی اثر را کارگردانی نموده است. لباس ها، رنگ های گرم، نوعی حال و هوای خاص تئاتری همه و همه یادآور فیلم های این هنرمند اسپانیایی اند.

آلمودوار که احتمالا مشهورترین کارگردان سینمای مدرن اسپانیا است در قدم های اول کارنامه حرفه ای اش مناقشه های زیادی به پا کرد چرا که با موضوعات بسیار ملتهبی سر و کار داشت و در عین حال نسبت به آن ها رویکرد تند و بی پروایی هم برگزید.

ساده نیست که یک فیلم ساز بتواند آثار سرگرم کننده و در عین حال عمیق بسازد؛ ساده نیست که بتوان در عین اینکه به مسائل روزمره اشاره می کنیم دست روی پیچیده ترین و آسیب زاترین وجوه زندگی انسانی مان بگذاریم؛ آلمودوار نشان داده همه این توانمندی ها را دارد.

در کنار همه این ها، باید اشاره کنیم که آثار این فیلم ساز اسپانیایی همواره با جنبه هایی کنایه آمیز همراه بوده و با هوشمندی نقدهای تند و تیز اجتماعی اش را هم طی سال ها فعالیت در معرض دید مخاطبان قرار داده است. این ترکیب از عوامل گوناگون به سبک خاصی منجر شده که فقط می توان در پدرو آلمودوار سراغش را گرفت.

3. اورسن ولز

ولز یکی از درخشان ترین نام های تاریخ سینما و قطعا یکی از پرنفوذترین مؤلفان در زمینه استفاده از زبان سینمایی منحصربه فرد و فرم است.

ولز تعدادی از مهم ترین آثار تاریخ سینما را کارگردانی نموده است. در این میان همشهری کین (Citizen Kane) از جمله آثاری است که در هر سطح و از هر نظر ماندگار است و در تاریخ سینما مجموعه وسیعی از تحلیل های فرمی و محتوایی گوناگون را به خود اختصاص داده است؛ همه این ها در حالی است که سایر آثار ولز هم از نظر تکنیکی نسبت به همشهری کین چیزی کم ندارند.

استفاده از نور، حرکات دوربین، قاب بندی و بویژه عمق میدان در آثار ولز و به شکل خاص همشهری کین به شدت جلب توجه کرد. در واقع باید تأکید کرد که هیچ عنصری به شکل اتفاقی جلوی دوربین ولز قرار نگرفته و محاسبات دقیقی در تمام زمینه ها میزانسن آثار او را تشکیل می دهند.

در فیلم های اورسن ولز عموما با روایت غیرخطی، استفاده از سایه روشن در نورپردازی ها، استفاده از زوایای غیرمتعارف دوربین و بهره گیری از تکنیک های صوتی که از دوره فعالیت های او در رادیو الهام گرفته شده بود روبرو می شویم. نماهای دارای عمق میدان زیاد و برداشت های بلند از جمله سایر ویژگی های سبک ولز بود.

در یک نگاه کلی این کارگردان برجسته آمریکایی در دوره خود چهره ای انقلابی بود و ثمره آثارش تحسینی ماندگار را در پی داشت.

2. لوئیس بونوئل

سینما برای بسیاری از مخاطبان امکان رویاپردازی را فراهم می نماید. شاید بونوئل در میان آن دست از فیلم سازان قرار داشته باشد که مرزهای این رویاپردازی را تا بیشترین حد ممکن گسترش داده است.

بونوئل کارنامه کاری متنوعی دارد؛ او از جنبش سوررئالیستی به سوی شکلی از پست مدرنیسم حرکت کرد و در این حین همواره سبک تجربه گرای شخصی خود را حفظ کرد.

مسائل مرتبط با مذهب، جنسیت و طبقات اجتماعی از جمله تم های اساسی آثار این فیلم ساز اسپانیایی است که همواره به نوعی به آن ها بازمی شود و در تاروپود آثارش نهفته است.

سبک بونوئل به دلیل استفاده ویژه از میزانسن خودنمایی نموده است. چیدمان صحنه های فیلم های او از جمله عناصر کلیدی تکرارشونده آثارش است. طراحی خاص صحنه و اتکا بر عناصر سوررئالیستی در فیلم های بونوئل تأثیر مهمی دارند؛ به ویژه آنکه طراحی صحنه در کنار نوع فیلم برداری ترکیبی ایجاد می کنند که از نظر بصری مخاطبان فیلم های او را عمیقا تحت تأثیر قرار می دهند. صحنه پردازی های بونوئل عموما خلوت و از نظر کارکردی مؤثرند به این شکل که با حذف جزئیات صحنه، تمرکز مخاطب بر عناصری جلب می شود که در تعریف شخصیت ها نقشی مرکزی دارند.

1. ژان-لوک گدار

نام گدار مترادف است با موج نوی سینمای فرانسه. او فیلم سازی بود که جامپ کات را به سینما آورد. شاید به سختی بتوان فیلم سازی پیدا کرد که به اندازه گدار صاحب سبک و نوآور بوده باشد.

گدار در زمینه سبک صحنه پردازی و روایت از جمله فیلم سازان بسیار مؤثر معاصر است. عمده فعالیت های مهم گدار در راستای کوشش برای آفرینش زبانی نو برای سینما بوده. او به شکل مداوم کوشش نموده تا با رنگ ها و اشکال دست به آزمایش بزند.

نشانه شناسی آثار گدار درون نوعی زیبایی شناسی مینی مالیستی ویژه خاص خود معنا پیدا می نماید. در یک نگاه کلی خیلی سریع می توان آثار گدار را تشخیص داد. استفاده بسیار نوآورانه و انقلابی از تکنیک های جدید به ویژه در زمینه تدوین، صدا، رنگ و نورپردازی از جمله این ویژگی ها در نظر گرفته می شوند.

در آثار گدار شکل روایت دستخوش تغییرات گوناگون می شود و با یک اثر کلاسیک با روایت خطی تفاوت های جدی وجود دارد. همچنین از شیوه هایی برای فاصله گذاری استفاده می شود؛ شیوه هایی که به وسیله آن گدار کوشش می نماید روش متعارف فیلم سازی که کوشش برای ادغام تماشاگر درون تصویر سینمایی و به نوعی غوطه ورسازی او بود را از بین ببرد و بر این واقعیت تأکید کند که آنچه می بینید دقیقا یک فیلم است.

• 10 کارگردان مولف عظیم تاریخ سینما