بازماندگانی در شهر - ایستگاه بازی

به گزارش خبرنگاران، دو سال پیش (در آبان ماه 98)، وقتی هنوز کتابفروشی های دیگری تعطیل نشده بودند، وقتی هنوز تنها کتابفروشی پاوه کرکره اش را برای همواره پایین نکشیده بود، در نشست خبری اتحادیه ناشران و کتاب فروشان تهران که به مناسبت هفته کتاب برگزار گردید، یادآور آژیر خطری که مدت هاست صدای آن شنیده نمی گردد شدیم و از هومان حسن پور، رییس این اتحادیه درخصوص موضع این صنف برای پیشگیری از این تعطیلی ها پرسیدیم و او با بیان این که بعد انقلاب از نشر حمایت شده است، اما از کتاب فروشی ها نه. هر جا که بنا بر حمایت از کتاب فروشی ها بوده، خودمان رقیب آن ها شده ایم و با هزینه دولتی، کتاب فروشی هایی تاسیس شده که کتاب فروش بدون حمایت نمی تواند با آن ها رقابت کند، گفت: کتاب فروش تمام سال را صبر می نماید تا به دوران اوج فروش کتاب که در مقاطع زمانی خاصی است برسد اما همان زمان 10 متر آن طرف تر نمایشگاه می زنیم.

حسن پور در عین حال معتقد بود که ارتباط فرهنگی بین کتاب فروش و مخاطب از بین نرفته است و می گفت که کتاب فروشی های بزرگی که ایجاد می شوند، بیشتر به مرکز سرگرمیی تبدیل شده اند و این از همان جا ناشی می گردد که ما می گوییم کتاب برای سرگرمی است و همین می گردد که جایش در سبد کالای خانواده ها عقب و عقب تر می رود.

حالا حدود دو سال از آن روز گذشته است؛ کتابفروشی های بزرگ جای کتابفروشی های کوچک و بعضا بسیار قدیمی را در شهر گرفته اند، فست فودی ها و کافه ها به جای کتابفروشی هایی که روزی پاتوق فرهنگی عده ای بودند، کرکره های شان را بالا داده اند، حتی در کتابفروشی هایی که هنوز به تعطیلی کشیده نشده اند هم جای کتاب هر روز در قفسه ها کوچک تر می گردد تا مجسمه ها، لوازم تحریر و لوازم تزئینی که فروش بهتری از کتاب دارند جای خود را بیش از پیش در این مکان باز نمایند. حالا حتی در نشستی هم که با حضور رئیس اتحادیه ناشران، اعضای شورای شهر و شهردار یکی از منطقه ها برگزار می گردد دیگر پاسخی به پرسش درباره تعطیلی کتابفروشی ها داده نمی گردد و حتی هفته کتاب هم به دیدارهای تشریفاتی و گذر از کتابفروشی ها ختم می گردد.

با این حال اما با داده های موجود در بانک اطلاعاتی خانه کتاب و ادبیات ایران به سراغ آنالیز آماری می رویم که به نظر می رسد کم تر به آن نگاه شده است.

کدام استان ها بیشترین و کم ترین کتابفروشی را دارند؟

نمودار (1) حاصل از کتابفروشی های موجود برای هر استان نشان می دهد که تهران، خراسان رضوی، قم، اصفهان، آذربایجان شرقی، کردستان، فارس و ... به ترتیب دارای بیشترین و کهگیلویه و بویراحمد، هرمزگان، ایلام، چهارمحال و بختیاری، قزوین، لرستان، سیستان و بلوچستان، خراسان شمالی و ... نیز به ترتیب دارای کم ترین کتاب فروشی ها هستند.

اما این توزیع به چه صورت اتفاق افتاده است؟ آیا می توان گفت تهران که با تعداد 284 کتابفروشی در رتبه نخست واقع شده است، دارای بیشترین کتابفروشی برای مردم این استان است؟

این پرسش ها فرصتی شد تا در ادامه این آنالیز به پراکندگی جمعیت در استان های کشور نگاهی کنیم. بر این اساس، تهران، خراسان رضوی، اصفهان، فارس، خوزستان، آذربایجان شرقی، مازندران، کرمان، سیستان و بلوچستان، البرز و... به ترتیب با ارقامی بیش از دو میلیون نفر، پرجمعیت ترین استان های کشور هستند.

قیاسی میان استان هایی که بیشترین کتابفروشی را دارند با پرجمعیت ترین استان ها نشان می دهد، توزیع کتابفروشی ها در کشور چندان هم تابع جمعیت نیست اما با این حال استان های پرجمیعتی مثل تهران، خراسان رضوی، اصفهان و... به قدر کافی (منظور به اندازه جمعیت استان) کتابفروشی دارند.

سهمی که چندان بزرگ نیست

با این حال اما معیار دیگری در این میان می توان یافت که معادله بالا را بیش از پیش به هم می زند.

شاید تعدد ناشران و کتابفروشی ها در خیابان های تهران حتی امکان تصور این را که استان تهران به نسبت استان های دیگر به قدر کافی کتابفروشی ندارد، سخت کند اما میزان نسبت تعداد کتابفروشی ها در هر استان به اندازه جمعیت آن استان نشان می دهد که بر خلاف نمودار 1، قم، کردستان، یزد، خراسان جنوبی، اصفهان، سمنان، آذربایجان شرقی و ... از استان هایی هستند که به نسبت جمعیت شان بیشترین اندازه کتابفروشی را دارند. این البته در حالی است که استان هایی مثل مرکزی، هرمزگان، سیستان و بلوچستان، خوزستان، کهگیلویه و بویراحمد، لرستان و... همچنان از فقر کتابفروشی رنج می برند.

هر چند تا همین جای کار هم تا حدی پیداست که توزیع کتابفروشی ها در استان ها چندان تابع شرایط طبیعی، همانند: جمعیت، وسعت جغرافیایی و ... نیست.

اما شاید اشاره به این نیز ضروری باشد که کرمان، سیستان و بلوچستان، خراسان جنوبی، فارس، خراسان رضوی، اصفهان و ... به ترتیب بیشترین مساحت کشور و البرز، قم، تهران، گیلان و ... به ترتیب کم ترین مساحت از کشور را به خود اختصاص داده اند.

البته تعداد کتابفروشی های بعضی شهرها نه تنها به قدر کافی نیست، بلکه به مروز از آن ها کاسته می گردد که این روزها کتابخوانی عده قابل توجهی به فضای مجازی کشیده شده است؛ گروه هایی که در آن ها پی دی اف کتاب ها به اشتراک گذاشته می گردد، سایت هایی برای دانلود رایگان کتاب و حتی کیوسک های دانلود کتاب در سطح شهر در حال پر کردن جای کتابفروشی ها هستند.

تنها کتابفروشی شهر پاوه وقتی در انتهای خط ایستاده بود، نوشت: لطفا هیچ کس ناراحت از این نباشد که گویی بر جسدی هجوم می برد. هر چه بیشتر خریداری کنید به من و به کتابفروشی لطف بیشتری نموده اید. غل و زنجیر از پای من خواهید گگردد. کتاب های کتابفروشی نیز جز تکه های کاغذ نیستند، تنها زمانی جان می گیرند که در اندیشه شما هضم شوند و با شما یکی شوند و سرود زندگی بخوانند.

با این حال آن چه این روزها برای مردم جای کتاب های کاغذی و کتابفروشی ها را گرفته است نیز در اندیشه مردم هضم خواهد شد و سرود زندگی خواهد خواند؟

پ.ن: این گزارش در حالی در دست قرار گرفته است که بخش کتابفروشی بانک اطلاعاتی خانه کتاب و ادبیات ایران (به نشانی https://db.ketab.ir/SearchBookShop.aspx) که تنها منبع برای به دست آوردن داده هایی درمورد جمعیت کتابفروشی ها است، پس از جمع آوری داده های نمودارهای ترسیم شده از دسترس خارج شده است.

بعلاوه داده های مربوط به جمعیت استان ها براساس آخرین داده های رسمی مرکز آمار ایران از سرشماری سال 95 است و علی رغم کاهش جمعیت در طول دوران شیوع ویروس کرونا هنوز به طور رسمی به وسیله این مرکز داده های تازه تری منتشر نشده است.