کتاب باز برنامه ای برای معرفی کتاب های خواب آور، ما سنّتی به نام کتابخوانی نداریم - ایستگاه بازی

بدیهی است کتاب در سال های اخیر در سایه اجرایی شدن یک سری طرح ها، پویش ها و برنامه های رقابتی و آموزشی توانست به صورت محسوسی در زندگی اغلب ایرانی ها به ویژه بچه ها و نوجوانان جا باز کند و مطالعه به جزئی از زندگی آن ها بدل گردد اما در پی تحریم های غیرمنصافانه و تورم و شرایط بد اقتصادی که بر کشور حاکم شد، بهای کتاب نیز مانند سایر اقلام ضروری افزایش یافته تا جایی که امروز به یک چالش جدی بدل شده و اغلب کتابخوانان را در تهیه کتاب با مشکل روبه رو ساخته است.

جامعه ایران به کف هرم مازلو سقوط نموده است

حمید موذنی، روزنامه نگار، نویسنده و پچوهشگر در حوزه جامعه شناسی در بوشهر و مولف آثاری مانند بازنگری انتقادی، تاریخ سینمای بوشهر، سینما در بوشهر، تاریخ عکاسی در بوشهر، فوتبال و سینما، پاشنه اسفندیار و چشم آشیل مدرن، لنگرگاه همیشگی ام بوشهر (مجموعه عکس)، در این باره به خبرنگار ایبنا گفت: در شرایطی که مردم با فقر دست و پنجه نرم می نمایند، بدون شک، فرهنگ و تمامی وجوه آن از اولویت جامعه خارج می گردد.

این نویسنده و جامعه پژوه اضافه نمود: جامعه ایران به کف هرم مازلو سقوط نموده و به همین دلیل معیشت دغدغه و اولویت جامعه ما شده است. ما به صورت عیان، مشاهده می کنیم که چگونه طبقه متوسط جامعه ایرانی با یک شیب تند در حال از بین رفتن است و منتج از آن، جامعه در حال تقسیم شدن به دو طبقه اقلیت مرفه و اکثریت فقیر است و اینجاست که دیگر آگاهی و توجه به فرهنگ خواه ناخواه از اولویت مردمی که در تامین مایحتاج اولیه خود بازمانده اند، خارج می گردد.

وی در ادامه با اشاره به تاثیر قیمت بالای کتاب در استقبال نکردن مردم از خرید آن توضیح داد: بدیهی است در برهه کنونی قیمت بالای کتاب نسبت به اقتصاد خانوار مانع از خرید آن می گردد؛ یعنی در واقع فقر اگر با مقاومت شهروندان هم روبه رو گردد و آنها قصد توجه به فرهنگ هم داشته باشند، عملا به دلیل بهای بالای کتاب و دیگر کالاهای فرهنگی از خرید آنها عاجز می مانند. صنعت نشر هم بابت این شرایط با بحران روبه رو شده است.

این روزنامه نگار تاکید نمود: ما وارث یک فرهنگ شفاهی هستیم. این در حالی است که فرهنگ شفاهی مرحله ابتدایی تمدن بشری است. از این رو است که ما کمتر به کتاب، روزنامه و گفت و گو گرایش داریم و بیشتر اهل مونولوگ، روابط مرید/مرادی و دعوا و مرافعه و فاقد سنت مطالعه هستیم.

جهت ما از طریق نیاکان خفته در گورستان ها معین می گردد

موذنی ادامه داد: ما ذیل گفتمان ضرب المثل من دو تا پیراهن، بیشتر از تو پاره نموده ام قرار داریم. این ضرب المثل نشان از ماترک تاریخی اولویت تجربه و ریش سفیدی به دانش و نوگرایی دارد. زمانی که ضرب المثل هایی از دوران قدیم به دوران جدید بیایند و همچنان در محاورات و روابط اجتماعی، حضور پویا داشته باشند، یعنی سنت قدیم در زندگی جدید حضور موثر دارد. در واقع نیاکان ما همچنان پرقدرت، ما را مهار و راهنمایی می نمایند و جهت ما از طریق نیاکان خفته در گورستان ها معین می گردد.

این پژوهشگر در ادامه در پاسخ به این پرسش که آیا با عیدی دادن کتاب موافق هستید؟، شرح داد: خرید کتاب به عنوان هدیه عید یا کادوی تولد و ... لایف استایل یا سبک زندگی مردم در کنار توجه به دیگر مظاهر فرهنگ و رویکرد زبان، همگی از سویی ذیل مقاومت زندگی روزمره، معنا می پذیرند. هدیه کتاب نیز ذیل این شرایط معناپذیر است اما بخشی از آن نیز متاثر از تنهایی از سر اجبار در خانه به واسطه ترس از کروناست و بخشی نیز به دلیل فانتزی شدن حوزه کتاب و انتشار گیفت بوک هاست. به هر صورت رفتارهای واکنشی شاید پادگفتمان باشند اما لزوما نمایه یک برساخت جدید و گفتمان نیستند.

موذنی در ادامه با تاکید بر اینکه متاسفانه پاندمی کرونا بیشتر از آنچه انتظارش می رفت، مهمانی خود را طول داد، توضیح داد: کمتر اتفاق اتفاق افتاده که کل مردمان دنیا از یک رویداد به این شدت و فراگیری، ترس را تجربه نمایند. جنگ های دنیای و حتی بیماری های مسری پیش از این نیز جغرافیای ترسشان بسیار محدودتر از کرونا بود؛ اما گویا عصر شبکه های اجتماعی به همراه خود، بیماری های شبیه خود را هم آورده است.

وی در پاسخ به این پرسش که آیا کرونا در مانوس کردن مردم با کتاب در ایام خانه نشینی موثر ظاهر شده است؟، گفت: در روزها و هفته ها و ماه های آغازین شیوع کرونا، کتاب خوانی و فیلم دیدن و بازی های خانوادگی در خانه تبلیغ و ترویج می شد و تا حدودی هم این قرنطینه موجب فراگیری رفتارهای جدید از جمله کتاب خوانی شد اما با طولانی شدن این شرایط کم کم، مردم از حبس بودن در خانه و عادت های جدید برای گذران اوقات خسته شدند. با همه اینها اما کتاب در این ایام یاری بسیاری به تحمل حضور در خانه می کرد.

این پژوهشگر در حوزه جامعه شناسی ادامه داد: در حقیقت کتاب در بحران کرونا کاری نموده که اگر تن افراد در خانه است، اما روحشان به بیرون سفر کند. با شخصیت های جدید آشنا شوند و تجربیات شخصیت های داستان را همچو زیستن خود، تجربه نمایند. سفرهای اُدیسه وار با کتاب در ایام قرنطینه یاری بسیاری به افراد نموده و این یاری خوبی برای تامل و تفکر افراد در باب هستی است. در واقع، کتاب ها در ایام قرنطینه یاری کردند که افراد خانواده نگاه خود به زندگی را عمیق تر نمایند و شاید بتوان گفت خانه ها را مکانی برای فلسفیدن و تامل تبدیل کرد.

نویسنده کتاب فوتبال و سینما تاکید نمود: البته جامعه، همواره و مدام به کتاب احتیاج دارد؛ چراکه جامعه بدون کتاب یا علیه کتاب به قهقرا سقوط می نماید. جوامع یا نظام های سیاسی که در برابر دانستن و کتاب قد علم می نمایند و خود را مبرا از دانستن بیشتر می دانند، حقیقت و باور خود را تنها حقیقت مطلق و لازم می پندارند و نقد ستیزند و انتقاد گریز، کم کم صلب شده و در آن خشونت رشد نموده و منتج از آن نظام سیاسی بسته تر می گردد و فساد، روابط را تعریف می نماید. متاثر از این شرایط در جامعه، ملال و سپس استیصال رخ می دهد و درنهایت نظام سیاسی از استبداد به سمت تمامیت خواهی شیفت پیدا می نماید. این در حالی است که جامعه باز، جامعه اهل کتاب و دانستن است. کتاب خوانی و احتیاج به دانستن و فهم مدام اینکه من نادانم فرد و جامعه را به سمت کمال، دموکراسی و توسعه رهنمون می سازد.

وی با بیان اینکه کتاب موجب تقویت تکثر، پذیرا بودن، مدارا، عدم خشونت و مقاومت در برابر ابتذال و زور و نابرابری می گردد، اضافه نمود: علاقه به کتاب خوانی بیش از هر چیز به دوران کودکی وابسته است. به گفته فروید، ما منتج از پنج سالگی خود هستیم. پس خانواده ها اگر در رشد ابتدایی کودک به ویژه تا 5 سالگی دقت نمایند، می توانند خصایل نیک و الگوهای مثبت را نه با اندرز و آموزش بلکه با نحوه زندگی خود در معرض دید کودک گذاشته و به او یاد دهند؛ چراکه کودک بیش از کلام ها به رفتارها توجه می نماید؛ اگر عمل خواندن و مطالعه را در والدین ببیند، او نیز ترغیب می گردد. از همین رو اگر کودک در خانه، مادر و پدر خود را در حال مطالعه کتاب و روزنامه مشاهده نکند و برای او کتاب خریده نگردد و در اوقات فراغت و یا زمان خوابیدن برای او قصه تعریف نگردد بدون شک ذائقه بزرگسالی او با کتاب مانوس نیست.

ما سنت کتابخوانی نداریم

نویسنده کتاب تاریخ عکاسی بوشهر با بیان اینکه در کشور ما کتابخوانی و مطالعه جزء سنت ها نیست، یادآور شد: در واقع ما سنت کتابخوانی نداریم. به همین دلیل در حوزه عمومی کمتر با فردی در حال مطالعه در پارک، اتوبوس، مترو و هواپیما روبه رو می شویم و یا کتابخانه های ما جای پژوهش و تحقیق و مطالعه کتاب آزاد نیست و بیشتر در آن پشت کنکوری ها و دانشجویان درس خوان حضور دارند. متاسفانه شیوه نظام آموزشی ما نیز که پادگانی است و بیشتر در آن کتاب گریزی و ملال آور بودن مطالعه را به دانش آموز منتقل می نماید. از سویی هم نظام آموزش عالی ما به جای ترغیب و تشویق به پژوهش، تحقیق، نقد و نوآوری به دانشجویان، آموختن طوطی وار و حفظ کردن و به خاطر سپردن یاد می دهند. در نتیجه خروجی نظام آموزشی ما جوانان کپی و شبیه هم با دانش یکسان است. نوعی آموزش توتالیتر که همانند کارخانه یکسان سازی عمل می نماید. در غایت این شرایط، ذائقه عمومی کتاب گریز می گردد.

موذنی در پاسخ به این سول که چگونه می توان نگاه افرادی که اهل کتاب و کتاب خوانی نیستند می توان به مطالعه جذب کرد، شرح داد: برای فردی که کتاب خوانی، ذائقه او نیست، بهتر است کتابِ خوب معرفی کرد؛ زیرا این امکان وجود دارد که مطالعه کتاب خوب به ایجاد حس خوب و انگیزه کتاب خوانی در این فرد بینجامد.

کتاب باز برنامه ای برای معرفی کتاب های خواب آور است

این جامعه پژوه همچنین در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر اینکه آیا فراوری برنامه هایی چون کتاب باز تاثیری در ترویج فرهنگ کتابخوانی در جامعه و همچنین ارتقای ذائقه مخاطبان در انتخاب کتاب خوب دارد، گفت: از دید من برنامه کتاب باز برنامه ای برای معرفی کتاب های خواب آور است! این برنامه تنها به تجویز داروهای خواب آلود برای روح و اندیشه اقدام می نماید. کوشش این نوع برنامه ها بیش از اینکه مقوم و مروج حوزه اندیشه باشد به عکس مخدری برای فراموشی واقعیت و دوری تفکر در مورد چالش های جامعه و پذیرش شرایط است. کتاب باز، لالایی های مکتوب را عرضه و پیشنهاد می دهد.

وی ادامه داد: کتاب های معرفی شده در این برنامه در اغلب موارد زرد یا متوسطِ رو به پایین است. کتاب های مهم و عمیق در این برنامه معرفی نمی شوند. کتاب های این برنامه، خواب نماینده هستند. در صورتی که کتاب نباید مروج خواب باشد؛ بلکه بایستی تلنگر باشد. سیلی باشد و گاه حتی همچون بک مشت بر گلو باشد تا خواننده بیدار گردد و در مورد خود و جامعه به تامل و تفکر و عمل بپردازد.

نوستالژی مثل یک مهمیز است و ما را با فشار به عقب کنترل می نماید

موذنی در مورد کیفیت اجرای احسان عبدی پور، نویسنده ، فیلمنامه نویس و کارگردان بوشهر در برنامه کتاب باز توضیح داد: کار عبدی پور در این برنامه لالایی نوستالژیک است. او گذشته را در یک زرورق جذاب می پیچد تا مخاطب واقعیت امروز و جامعه را نبیند و به جای آن در رویای نوستالژی غرق گردد و به خواب رود. وگرنه چگونه در شرایطی که اقلیت ها و زبان اقلیت ها با محدودیت روبه رو هستند، او در رسانه زبان معیار به ترویج مدام یک لهجه می پردازد. به نظرم این رویکرد مواجهه و ترویج کتاب در واقع ذیل گفتمان کنترل تاویل پذیر است و این نوع اجرا، ابزار کنترل است.

وی ادامه داد: عبدی پور مخاطبان را با دراماتیزه کردن گذشته و تلفیق با طنز به نوعی هیپنوتیزم نموده تا واقعیت تلخ و سخت امروز را فراموش سازند. در اصل خود نوستالژ یک سراب است. آنا پالاسیو جایی به زیبایی گفته بود که نوستالژی هیچ راه حلی برای مسائل امروز ندارد و جز یک رویای واهی دیگر هیچ نیست. در واقع نگاه به گذشته، ما را از آنچه می خواهیم، دورتر می سازد؛ چون نوستالژی، مثل یک مهمیز است و ما را با فشار به عقب کنترل می نماید. کتاب باز و احسان عبدی پور کارکردشان بازفراوری لالایی و نوستالژی است.

کتاب های پیشنهادی حمید موذی برای مطالعه در نوروز

موذنی در ادامه گفته های خود، مطالعه چند کتاب را در تعطیلات عید پیشنهاد کرد و اضافه نمود: کتاب هایی که می خواهم در ادامه معرفی کنم، یاری می نمایند ما شرایط امروز خود را بیشتر درک کنیم و بتوانیم به بازسازی خود و جامعه با تامل بیشتر و واقعی نظر بیفکنیم. از این رو در تعطیلات اخیر که همچنان درگیر کرونا و موج چهارم و کشنده آن هستیم، کتاب های قدرت بی قدرتان از واتسلاو هاول، توتالیتاریسم و آیشمن در اورشلیم از هانا آرنت، کار، کار انگلیسی هاست از جک استراو، کودتای ایرانی از مارک گازیورسکی، زیست ْ سیاست ایرانی از امیر مقدور مشهور، راه باریک آزادی از دارون عجم اوغلو، هویت ایرانی و زبان فارسی و روزها در راه و در حال و هوای جوانی از شاهرخ مسکوب، انسان خردمند و انسان خداگون از یووال نوح هراری، طاعون از آلبر کامو، شوهر باشی از داستایفسکی، سینما از آلن بدیو، کاربرد روان کاوی در نقد ادبی از فروید، امید علیه امید از نادژدا ماندلشتام، در برابر استبداد از تیموتی اسنایدر، انقلاب مجارستان از هانا آرنت، سازوکار فاشیسم از جیسن استنلی، خاورمیانه از برنارد لوییس و خشونت و نظم های اجتماعی از داگلاس .سی. نورث را برای مطالعه توصیه می کنم.

این نویسنده و جامعه پژوه در خاتمه با آثار آماده انتشار خود در سال 1400 اشاره و توضیح داد: کتاب تاریخ فوتبال بوشهر را در سال 1393 تمام کردم و به نشر آغاز سپرده ام که به تازگی مجوز گرفته است و فکر کنم تا خاتمه فروردین منتشر گردد. کتاب توتالیتاریسم ایرانی هم برای دریافت مجوز چاپ و انتشار به نشر دیبایه سپرده ام. افزون بر این دو اثر، کتاب جامعه شناسی بوشهر را نیز در دست تالیف دارم که در حال تمام شدن است. چاپ دوم کتاب فوتبال و سینما هم در اوایل سال جدید منتشر می گردد. کتابی هم با عنوان دیپلماسینما دارم که درحال ویراست نهایی آن هستم که امیدوارم تا اوایل سال جدید به ناشر بسپارم. یک فیلمامه هم با عنوان ملاقات در فلق دارم که عنوان آن را از شعر منوچهر آتشی وام گرفته ام که مایل هستم که آن را کارگردانی هم کنم. البته قرار بود که در زمستان 99 فیلمبرداری آن را آغاز کنم ولی به دلیل مسائل اقتصادی به سال آینده موکول شد.