زندگینامه و اختراعات جابر بن حیان ، شیمیدان مسلمان ایرانی - ایستگاه بازی

زندگینامه و اختراعات جابر بن حیان

ابوموسی جابر بن حیان، کیمیاگر برجستهٔ ایرانی، در سال صد هجری شمسی در شهر توس از توابع خراسان به جهان آمد. مدت کوتاهی پس از تولدش، پدر او که یک داروساز شناخته شده و پیرو مذهب شیعه بود، به دلیل نقشی که در بر اندازی حکومت اموی داشت، دستگیر شد و به قتل رسید. جابر به نوشته های باقی مانده از پدرش علاقه مند شد و به ادامهٔ حرفهٔ او پرداخت. او با شوق و علاقه به یادگیری علوم دیگر نیز می پرداخت. همین، سبب هجرت او از ایران به عراق شد.

کتاب ها و رسالات متعدد جابر، سال ها بعد از او، توجه کیمیاگران اروپایی را به خود جلب کرد. و سال ها از آن به عنوان منبع معتبری استفاده می کردند. به گفتهٔ آن ها، این کتاب ها تاثیر عمیقی بر تغییر و تصحیح دیدگاه کیمیاگران غربی گذاشته است. عاقبت، جابر بن حیان، در سال صد و نود و چهار ه.ش (معادل با 815 میلادی) در شهر کوفهٔ عراق درگذشت.مدفن او نیز محل اختلاف است. به اتفاق پژوهشگران بر این باورند که صفت کوفی که در روایات بسیاری به دنبال نام جابر آمده است، نشانگر زادگاه او نیست، بلکه حاکی از آن است که وی مدتی در کوفه اقامت داشته است.

در مورد تاریخ دقیق تولد و مرگ و محل تولد وی اختلاف نظر وجود دارد. به گفتهٔ بعضی وی متولد سال 100 هجری شمسی و وفات وی در سال 194 هجری شمسی بوده است. بعضی نیز او را متولد سال 103 هجری شمسی دانسته و وفات وی را در سال 200 هجری شمسی ذکر کرده اند. با این حال دانشنامهٔ بریتانیکا وی را متولد سال 721 میلادی و وفات وی را در سال 815 میلادی (نزدیک به هزار و دویست سال پیش) ثبت کرده است.

جابر این حیان، یکی از شاگردان امام صادق (ع)

نام امام جعفر صادق فراوان در کتابهای جابر آمده است؛ زیرا وی از شاگردان امام جعفر صادق بوده است. ارتباط جابر با امام جعفر صادق باید کوتاه مدت بوده باشد، زیرا شهادت امام جعفرصادق در سال 765 میلادی یعنی حدود بیست سال پس از ولادت جابر، اتفاق افتاده است.

جابر بن حیان، کتابی مشتمل بر هزار برگ و متضمن 500 رساله ، تالیف کرده است. ‘برتلو شیمیدان فرانسوی که به پدر شیمی سنتز مشهور است، سخت تحت تاثیر جابر واقع شده، می گوید: جابر در علم شیمی همان مقام و پایه را داشت که ارسطو در منطق. ‘جورج سارتون می گوید: جابر را باید عظیمترین دانشمند در صحنه علوم در قرون وسطی دانست.

اختراعات جابر بن حیان چه بود؟

عقیده جابر این بود همچنان که طبیعت می تواند اشیاء را به یکدیگر تبدیل کند، مانند تبدیل خاک و آب به گیاه و تبدیل گیاه به موم و عسل به وسیله زنبور عسل و تبدیل قلع به نقره در زیر زمین و … کیمیاگر نیز می تواند با تقلید از طبیعت و استفاده از تجربه ها و آزمایش ها همان کار طبیعت را در مدت زمانی کوتاهتر انجام دهد. اما کیمیاگر برای اینکه بتواند یک شیء را به شیء دیگر تبدیل کند، به وسیله ای نیازمند است که اصطلاحاً آن را اکسیر می نامند.

اکسیر در علم کیمیا، به منزله دارو در علم پزشکی است. جابر اکسیر را که از آن در کار های کیمیایی خود استفاده می کرد، از انواع موجودات سه گانه (فلزات، حیوانات و گیاهان) به دست می آورد.

او خود، در این زمینه می گوید: هفت نوع اکسیر وجود دارد:

• اکسیر فلزی: اکسیر بدست آمده از فلزات
• اکسیر حیوانی: اکسیر بدست آمده از حیوانات
• اکسیر گیاهی: اکسیر بدست آمده از گیاهان
• اکسیر حیوانی - گیاهی: اکسیر بدست آمده از امتزاج مواد حیوانی و گیاهی
• اکسیر فلزی - گیاهی: اکسیر بدست آمده از امتزاج مواد فلزی و گیاهی
• اکسیر فلزی - حیوانی: اکسیر بدست آمده از امتزاج مواد فلزی و حیوانی
• اکسیر فلزی - حیوانی - گیاهی: اکسیر بدست آمده از امتزاج مواد فلزی و گیاهی و حیوانی

اختراعات جابر بن حیان درباره بعضی فلزات و تبدیل آن ها

قلع: دارای چهار طبع است. ظاهر آن سرد و تر و نرم و باطنش گرم و خشک و سخت است. پس هرگاه صفات ظاهر قلع به درون آن برده گردد و صفات باطنی آن به بیرون آورده گردد، ظاهرش خشک و در نتیجه قلع به آهن تبدیل می گردد .

آهن: از چهار طبع پدید آمده است که از میان آن ها دو طبع، یعنی حرارت و خشکی شدید به ظاهر آن اختصاص دارد و دو طبع دیگر یعنی برودت و رطوبت به باطن آن. ظاهر آن، سخت و باطن آن نرم است. ظاهر هیچ جسمی به سختی ظاهر آن نیست. همچنین نرمی باطن آن به اندازه سختی ظاهرش است. از میان فلزات، جیوه مانند آهن است. زیرا ظاهر آن آهن و باطن آن جیوه است .

طلا: ظاهر آن گرم و تر و باطنش سرد و خشک است. پس جمیع اجسام (فلزات) را به این طبع برگردان. چون طبعی معتدل است .

زهره (=مس): گرم و خشک است ولی خشکی آن از خشکی آهن کمتر است زیرا طبع اصلی مس، همچون طلا، گرم و تر بوده است اما در آمدن خشکی بر آن، فاسدش کرده است. لذا با از میان بردن خشکی، مس به طبع اولیه خود برمی گردد .

جیوه: طبع ظاهری آن سرد و تر و نرم و طبع باطنی اش گرم و خشک و سخت است؛ بنابراین ظاهر آن همان جیوه و باطنش آهن است. برای آن که جیوه را به اصل آن یعنی طلا برگردانی، ابتدا باید آن را به نقره تبدیل کنی .

نقره: اصل نخست آن، طلا است ولی با غلبه طبایع برودت و یبوست، طلا به درون منتقل شده است و در نتیجه ظاهر فلز، نقره و باطن آن طلا شده است؛ بنابراین اگر بخواهی آن را به اصلش یعنی طلا برگردانی، برودت آن را به درون انتقال ده، حرارت آن آشکار می گردد. سپس خشکی آن را به درون منتقل کن، در نتیجه، رطوبت آشکار و نقره تبدیل به طلا می گردد .

اختراع الکل جابر بن حیان

الکل منسوب به رازی است و بیشترین مدارک گواه این است که وی الکل را کشف کرده، اما آثار و شواهدی از دیگر افراد و دانشمندان اروپایی نیز در این خصوص وجود دارد.

دیگر نوآوری های جابر ان حیان

• نوآوری انواع گوناگونی از وسایل آزمایشگاهی، از جمله عنبیق به اسم او ثبت شده است.
• اختراع جابربن حیان در مورد مواد شیمیایی متعددی همچون هیدرو کلریک اسید، نیتریک اسید، تیزاب (مخلوطی از دو اسید یاد شده که از جمله اندک موادی است که طلا را در خود حل می کند)، سیتریک اسید (جوهر لیمو) و استیک اسید (جوهر سرکه)
• معرفی فرایندهای تبلور و تقطیر که هر دو سنگ بنای شیمی امروزی به شمار می آیند، از جمله اختراعات جابر بن حیان هستند.
• همچنین دیگر اختراع جابربن حیان درباره روش های استخراج و خالص سازی طلا، جلوگیری از زنگ زدن آهن، حکاکی روی طلا، رنگ رزی و نم ناپذیر کردن پارچه ها و تجزیه مواد شیمیایی است.
• از جمله اختراع های دیگر او، قلم نوری است. قلمی که جوهر آن در تاریکی نیز نور می دهد. (احتمالا با استفاده از خاصیت فسفرسانس این اختراع را انجام داده است).
• دسته بندی امروزی عنصرها به فلز و نافلز را نیز می توان در دست نوشته های او پیدا کرد.

سخن آخر

جابر بن حیان نخستین شیمیدان ایرانی است. وی اولین کسی است که به علم شیمی شهرت و آوازه بخشید و بی تردید نخستین مسلمانی است که شایستگی کسب عنوان شیمیدان را دارد.بعضی عقیده بر این دارند که وی عرب بوده اما اینطور نبوده است. ظاهراً همین بلندی مقام، پرآوازگی و دانش عظیم او موجب شده است که بعضی او را مورد قدردانی و ستایش و بعضی دیگر مورد حسادت و کینه توزی خود قرار دهند.

امیدواریم از این مطلب استفاده لازم را برده باشید. شما چه کوارد دیگری از زندگینامه و اختراعات جابر بن حیان می دانید؟ در پایین همین صفحه با ما در ارتباط باشید.