راز و رمز نگاره ها و نقوش گلیم سفره کردی - ایستگاه بازی

معصومه ذوالفقاری*

نماد یکی از ابزارهای معرفت و کهن تر و بنیادی ترین روش بیان محسوب می گردد، ابزاری که موجب آشکار شدن مفاهیمی است که به صورت دیگری قابل بیان نیستند. نمادها نه فقط دنیای هستند، بلکه در طول اعصار به جای مانده و تا به امروز رسیده اند آنها در خطوط متعارف اندیشه قرون و رویاهای نژادی شمول یافته اند. نماد، تخیل ما را برمی انگیزد و ما را به اقالیم بی کلام اندیشه رهبری می نماید (لین یوتانگ). این اندیشه از آن خود فرد نیست، نماد نمی تواند به طور غیرطبیعی و خودبه خودی برای بیان خواسته ها و افکار شخصی به وجود آید.

نماد بیان حقیقی متعالی است که به هیئت نماد درآمده است، یکی از ابزار های برقراری ارتباط با حقایقی است که محدودیت های زبان آن ها را مبهم ساخته یا بیان مناسب آن ها را مشکل نموده است؛ بنابراین نماد نمی تواند به طور مطلق یک شکل باشد که در این صورت نشانه است، ونیز می تواند خارج از حوزه دینی اش مفهوم پیدا کند.

نماد می تواند هم معنای باطنی داشته باشد و هم ظاهری، ازاین رو بدیعی ترین و معمولی ترین تفسیر به طور الزام کامل نیست و نیمی از حقیقت است، نماد می تواند هم آشکار و هم پنهان باشد.نمادگرایی برای فکر بشر اساسی است، نادیده انگاشتن آن موجب کمبود می گردد، نماد برای اندیشیدن لازم است، یک نماد کامل همه ابعاد انسان، روح و عقل و احساسات را قانع کردن می نماید.

تاریخ سمبولیسم نشان می دهد که هر چیز می تواند اهمیت سمبولیک پیدا کند: اشیاء طبیعی مانند سنگ ها، گیاهان، حیوانات، کوه ها و دره ها، خورشید و ماه، باد، آب وآتش یا چیزهایی مانند دست ساخته های انسان مانند خانه ها، قایق ها، اتومبیل ها، یا حتی اشکال مجرد مانند اعداد، مثلث، مربع و دایره. در حقیقت تمام دنیا یک سمبل بالقوه است.

اغلب نقوش بافته های معاصر قرن هاست که سینه به سینه از نسلی به نسلی دیگر منتقل می شوند. بی آنکه بافندگان برای آنها توضیحی داشته باشند. بی شک بسیاری از نقوش الهامی تجریدی از اجزای طبیعت هستند که زن عشایری باظرافت و زیبایی خاصی آنها را بر بافته ها نقش می نماید. احتیاج به توافق با عوامل طبیعت را می توان در نقوش گلیم ملاحظه کرد. نقوشی که خطوط عمودی، افقی یا به عبارت دیگر نقوش هندسی و خطوط زاویه دار تشکیل شده است.

بعضی از نقوشی که در گلیم بافی مورداستفاده قرار می گیرد، تداوم نقش اساطیری است که ریشه در روزگارانی بسیار دور دارد.بعضی بر این گمانند که بافندگان، طبیعت و محیط پیرامون خود را الگو قرار داده و نقش انتزاعی آن را بر گلیم تصویر می نمایند. اما تکرار نقوش طی قرن ها حتی در دوران معاصر خود گواه آن است که بسیاری از نقش ها به طور سنتی و با تقلید از گذشتگان بافته می گردد. اگرچه حضور حیاتی بعضی جانوران مانند بز و اسب و مرغ و غیره در زندگی و معاش عشایر سبب حضور نقوش جانوری نیز هست اما تنها علت کافی برای کاربرد نقوش نیست.

به طور مثال با همه اهمیت گاو در زندگی عشایر، نقش این حیوان کمتر در آثار آنها دیده می گردد. ازاین رو به نظرمی رسد حضور بسیاری از نقوش به علت اهمیت و ارزش معنوی آن در اعتقادات گذشتگان و تقلید از کار آنها است.

بعضی نقوش بازمانده هنر مردمان گذشته است و در طول سالیان سال بافته شده و گاه تغییراتی نیز داشته اند، این دست از نقوش شباهت آشکاری با آثار باقیمانده از دوران پیش ازتاریخ و تمدن باستان دارند. این مسئله موید و گواهی بر این ادعا است که بعضی نقوش دست بافته ها ریشه در فرهنگ و اساطیر دارند. مانند نقش بز کوهی با نماد زمین و نقوش باقیمانده بر آبخوری شوش و سیلک است.

در میان نقوش موردعلاقه و سنتی اقوام ایرانی هنوز نقش های حیوانی باقیمانده از گذشته بافته می گردد و در این میان نقش بز کوهی همچنان باقوت پایدار مانده است. در واقع دست بافته های عشایری ازآن رو که برای احتیاج خانوار و نه تحت تأثیر تجارت و تقاضای بازار تهیه می گردد از بسیاری عوامل که بر فراوری صنایع دستی تأثیر دارد، محفوظ مانده و هنری بکر و سنتی را به نمایش می گذارد.

نمادشناسی نقوش و نگاره ها و چیستی اشکال خلق شده آنالیز گلیم از مباحث پیچیده در اثر حاضر است. شناخت نمادهای موجود در گلیم های شمال خراسان نیز از این قاعده مستثنی نیست. به هر روی آرا و نظرات جالب توجهی در بازکاوی سنبل های موجود بر روی گلیم بافت ها ارائه شده است. باورهای قومی، حالات درونی و شناخت بافنده نسبت به نقشی که آفرینش می نماید به همراه مفاهیم زیباشناختی در به کارگیری نقوش، مؤلفه هایی هستند که در نمادشناسی مطرح اند. البته رمزگشایی واقعی نمادها امری یقینی و ممکن به نظر نمی رسد. اما به هرحال رجوع به آرای گفته شده نیز خالی ازلطف نیست.

مدیر شرکت تعاونی فرش و گلیم روژین و دارنده نشان ملی یونسکو